Tatry w pigułce

GEOGRAFIA

      TATRY (The Tatra Mountains) są jedynymi górami typu alpejskiego w środkowej części Europy. Zajmują one stosunkowo niewielki obszar liczący około 790 km2, z którego do Polski należy jedynie 1/5 całego pasma - około 150km2. 
      Najwyższym szczytem Tatr jest Gerlach (2654 metrów n.p.m.) leżący po słowackiej stronie gór.

W Polsce najwyżej wznoszą się graniczne Rysy (2499 metrów n.p.m.).

       Pomimo, iż całe pasmo Tatr mierząc w linii prostej liczy niespełna 60 km długości oraz przeciętnie 18 km szerokości można je podzielić na trzy części zróznicowane charakterem i budową:

• wapienne wierzchołki Tatr Bielskich należące w całości do Słowacji (około 60 km2),
• granitowe Tatry Wysokie (ponad 330 km2),
• Tatry Zachodnie o łagodniejszych stokach i niższych wierzcholkach (około 400 km2). 

        Każda z wymienionych części manieco inny charakter oraz florę. Na całym obszarze widoczny staje się jednak piętrowy układ roślinności. Mimo szerokiej ekspansji ludzkiej w Tatrach zachowała sie także stosunkowo bogata, a także częściowo unikalna fauna z przedstawicielami - kozicą i świstakiem na czele. Ograniczenie negatywnego wpływu człowieka na środowisko naturalne Tatr stało się możliwe poprzez utworzenie po obu stronach granicy Tatrzańskich Parków Narodowych. Od głównego grzbietu na północ i południe odchodzą liczne granie, między którymi utworzyły się większe i mniejsze doliny. Te, które sięgają najwyższymi piętrami głównego grzbietu, a wylotami zbiegają ku podnóżom Tatr noszą nazwę dolin walnych. Mają one liczne odgałęzienia, tworzace rozległe niekiedy systemy dolinne. 

W Tatrach Polskich ciągną się następujące doliny walne: 

• Dolina Białki i jej zachodnie odgałęzienia,
• Dolina Suchej Wody Gąsienicowej,
• Dolina Bystrej,
• Dolina Małej Łąki,
• Dolina Kościeliska,
• Dolina Chochołowska.

Dolinami płyną malownicze potoki, ale najpiękniejszymi w Tatrach są jeziora (stawy) położone w górnych piętrach wszystkich dolin Tatr Wysokich. W Polsce znajdują się te największe i najgłębsze, a mianowicie - Morskie Oko (34,54 ha) oraz Wielki Staw Polski (34,14 ha o 79,3 metrach głębokości). Największ skupisko stawów należy do Doliny Suchej Wody Gąsienicowej. 

GEOLOGIA

      Historia Tatr wiąże się z trzema ostatnimi erami w dziejach Ziemi: paleozoiczną, mezozoiczna i kenozoiczną. Do najstarszych skał tych gór zaliczyć można gnejsy oraz łupki krystaliczne - liczące nawet 300 milionów lat.

      Tatry są górami fałdowymi, albowiem wytworzyły się z tak zwanych płaszczowin, czyli powyginanych warstw skał osadowych powstajacych na dnie mórz i jezior. Odkładały się one w erze mezozoicznej na skałach krystalicznych, tworzących się w głębi Ziemi, bądź też z krzepnięcia płynnej i półpłynnej magmy (granit), albo z przekształcenia starszych skał osadowych poprzez ciśnienie i wysokie temperatury (gnejsy, łupki krystaliczne). Granity wykrystalizowały sie najprawdopodobniej 290 do 300 milionów lat temu w karbonie na skutek przedostawania sie magmy w pobliże powierzchni Ziemi oraz jej późniejszego stygnięcia.
       Na początku czwartorzędu nastąpiło gwałtowne ochłodzenie klimatu powodujące zlodowacenie Tatr. Wówczas granica wiecznego śniegu wynosiła 1500-1600 metrów n.p.m. Aktualnie kształtuje sie ona na wysokosci około 2300 metrów n.p.m.
      Zasadnicze oddziaływanie na aktualny wygląd Tatr w epoce polodowcowej wywarła woda. Obecnie przez owe góry przebiega Europejski Dział Wodny - granica zlewisk Bałtyku i Morza Czarnego. W wyniku oddziaływania wody na obszarach zbudowanych ze skał osadowych powstały liczne formacje krasowe. będące efektem rozpuszczania się głównego składnika - węglanu wapnia. Najbardziej ciekawymi formami krasowymi jest sieć kilkuset podziemnych jaskiń zróżnicowanych pod względem długości, głębokości oraz szaty naciekowej.

        Kształtowanie się Tatr następuje bezustannie. Szacuje się, że corocznie podnoszą się one o kilka milimetrów. Jednak należy sie również liczyć z bardzo szybką erozją, szczególnie tą turystyczną związaną z masowym zadeptywaniem szlaków.

KLIMAT

      Klimat Tatr zaliczany jest do grupy klimatów górskich strefy umiarkowanej. Charakteryzuje go duża amplituda rocznej temperatury, wysoka roczna suma opadów oraz różnorodność i zmienność pogody. Podczas wędrówek górskich w Tatrach bardzo często można trafić na niespodziewane opady i burze. Największe opady odnotowuje się głównie w czerwcu i lipcu, a najrzadziej występują one na przełomie września oraz października.

      Przeciętne temperatury gór kształtują się na poziomie o wiele niższym aniżeli na nizinach i wyżynach. Szacuje się, że na każde 100 metrów wysokości przęcietna temperatura spada o 0,5 stopnia Celcjusza. W Tatrach (szczególnie w zimie) często mamy do czynienia ze zjawiskiem tzw. inwersji temperatur, kiedy to można odnotować wzrosty temperatur wraz z przemieszczaniem się ku szczytom gór.
        Zasadniczym elementem tatrzańskiego klimatu są częste i silne wiatry. Najpopularniejszym z nich jest wiatr halny - ciepły i porywisty wiatr typu fenowego, pojawiający się na północy Tatr , który wytwarza się wskutek przemieszczania się witgotnych mas powietrza pod wpływem dużej różnicy ciśnień. Prędkość tego wiatru w porywach wynosi nawet 300km/h. Towarzyszą temu najczęściej znaczne wysuszenie powietrza oraz skoki ciśnienia. Oprócz halnego na tatrzańskich szlakach towarzyszą Nam również wiatry wiejące z dalekiego zachodu i północnego zachodu, rzadziej z południowego wschodu. Róznorodność górskich wiatrów znacząco oddziaływuje na tatrzańską przyrodę, widoczne to staje się głównie patrząc na powalone wichurami lasy, czy rosnące w lini wiatrów drzewa .